طبق تعریف، یک برنامه اقدام (Action Plan)، سندی است که فهرستی از مراحل و اقداماتی که می‌بایست صورت پذیرد جهت دستیابی به یک هدف مشخص را بیان می‌نماید. هدف از تهیه یک برنامه اقدام، عبارتست از شفاف نمودن منابع مورد نیاز جهت دستیابی به یک هدف مشخص و همچنین تدوین و تنظیم یک برنامه (جدول) زمانی برای تعیین زمان مناسب برای انجام هر کار و یا اقدامات مورد نیازی که می‌بایست در موعد مقرر به انجام رسند. منظور از اقدام اجتماعی (Social Action)، رفتار افراد و یا گروهی از مردم که در تعامل با دیگر افراد و یا گروه ها هستند، بخصوص در اجرای اقدامات سازماندهی شده ای که منجر به یک بهسازی و یا تحقق یک اصلاح اجتماعی (Social Reform) میشود. برنامه اقدام اجتماعي (Social Action Plan-SAP) برنامه ای است که بستر اجتماعی و فرهنگی لازم برای پیاده سازی و اجرایی شدن یک پروژه عمرانی را فراهم می‌سازد و بیشتر به دنبال ایجاد تغییر نگرش، حساس سازی، آگاهی بخشی، فرهنگ سازی، ظرفیت سازی و توان افزایی (توانمندسازی) در بین جوامع محلی است که نه تنها در زمان اجرای طرح و پروژه‌ها مقاومت و مخالفتی نکنند بلکه با کمال میل و رغبت در زمان اجرای آن، همکاری و مساعدت نمایند. بر اساس تجارب موجود، بسیاری از پروژه های عمرانی و توسعه ای بزرگ (که اکثرا با رویکرد برنامه ریزی بالا به پایین و بدون توجه به رویکردهای مشارکتی و کسب نظر مردم محلی تهیه می‌شوند) ممکن است در مرحله اجرا با مخالفت‌ها و برخی مشکلات اجتماعی بخصوص در زمینه عدم پذیرش و مقاومت مردم محلی مواجه شده و در نتیجه با شکست روبرو شوند. بعنوان مثال، ممکن است از نظر مهندسی، مکانی برای ساخت یک سد بسیار مناسب باشد و ساخت سد نه تنها مقرون به صرفه بلکه سبب رفع مشکلات کم آبی در مناطق پایین دست (اراضی پایاب سد) گردد و کارفرما هم فکر کند که به راحتی اراضی و املاک واقع در مخزن سد و اطراف آن را از صاحبان آنها خریداری خواهد نمود ولی از آنجایی که با احداث آن سد، امکان دارد مزارع، باغات، منازل مسکونی و یک سری اماکن با ارزش از نظر جوامع محلی (نظیر گورستان آباء و اجدادی روستائیان، امامزاده روستا، درخت مقدسی که در محل دارند، آثار باستانی و تاریخی و فرهنگی روستا و …) زیر آب رفته و در نتیجه مردم آن منطقه علیرغم عِرق و علاقه ای که به زادگاه خویش دارند مجبور به ترک دیار خویش گشته و دچار نوعی آوارگی و سردرگمی و بحران هویت شوند، بنابراین ممکن است تعدادی از آنها با اجرای عملیات احداث سد مخالفت و تا حد ممکن مقاومت نمایند. یعنی نه تنها با مجریان ساخت سد، همکاری نکنند بلکه با اعتراض و شکایت به مراجع ذیصلاح سبب توقف و یا تاخیر در اجرای پروژه و در نتیجه بروز خسارات عدیده (خسارت تاخیر پیمانکار، دیرکرد و خواب سرمایه و …) گردند. در چنین شرائطی راه حل چیست؟ چطور میتوان بستر اجتماعی و فرهنگی لازم را فراهم نمود که طرح‌های توسعه ای با کمترین مقاومتی اجرا شده و در زمان مقرر و بصورت صحیح، دقیق و موفقیت آمیز به نتیجه برسند؟ شاید راهکار اصولی آن باشد که در انجام مطالعات و طراحی پروژه ها، از رویکردهای مشارکتی استفاده شود یعنی مردم محلی و ذینفعان در کلیه فرآیند مطالعه (از ابتدا تا انتهای کار) سهیم باشند و از ابتدای فرآیند مطالعه و طراحی، بستری فراهم شود تا نظرات، دیدگاه ها، علایق، سلایق و دغدغه های مردم محلی، به درستی شناسایی، جمع آوری و جمع بندی شده و تا حد ممکن رعایت شوند. در این صورت، چون طرح بصورت مشارکتی تهیه شده و از دانش بومی مردم محلی استفاده و ملاحظات و دغدغه‌های آنها را منظور نموده است، طبیعتاً مردم محلی احساس مالکیت و تعلق خاطری نسبت به آن طرح داشته و نه تنها مخالفتی نمی‌کنند بلکه با صمیم قلب، در اجرای آن همکاری می‌نمایند . چنانچه به دلیل ضیق وقت و یا هر دلیل دیگری، در فرآیند تهیه و تدوین یک طرح (پروژه) توسعه ای، ملاحظات و نظرات مردم محلی منظور نشده باشد ولی بدلیل حساسیت های موجود (بعنوان مثال مسائل امنیتی و یا ملاحظات محیط زیستی و یا ملاحظات سیاسی و یا …) اجرای آن طرح ضرورت داشته باشد و بر اساس شناختی که از شرائط اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی منطقه وجود دارد، احتمال برود که مردم محلی در فرآیند اجرای طرح، همکاری ننموده و یا حتی مقاومت‌ها و یا مخالفت‌هایی کنند (و یا در بعضی شرائط خرابکاری کنند و یا خدای ناکرده سبب بروز منازعاتی شود)، در این صورت، لازمست که برنامه ای جهت آماده سازی و بسترسازی اجتماعی – فرهنگی جهت اجرای آن طرح تهیه شود که به چنین طرحی اصطلاحا “برنامه اقدام اجتماعی (SAP) گفته میشود.
برنامه‌ای که متناسب با موضوع و ماهیت طرح یا پروژه و همچنین شرائط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، قومی – قبیله ای، مذهبی، سیاسی و امنیتی منطقه، مجموعه ای از اقدامات توجیهی – آموزشی و فعالیتها و هماهنگی های لازم را پیش بینی نموده و توصیه می‌نماید. این برنامه (SAP) می‌بایست قبل از شروع پروژه مورد نظر و طبق زمان بندی و اصولی که دارد، پیاده شود. هدف اصلی از تهیه برنامه اقدام اجتماعی (SAP) عبارتست از پیش بینی سازوکارها و تمهیدات لازم جهت بسترسازی اجتماعی مناسب به منظور جلب مشارکت فعال مردم و مسئولین محلی در اجرای طرحها و پروژه‌های توسعه ای و یا هر نوع تغییری (اصلاحات اجتماعی – فرهنگی) که می‌خواهد در منطقه بوجود آید. مراحل تهیه برنامه اقدام اجتماعی(SAP): پس از مشخص شدن عنوان پروژه عمرانی و توسعه ای مورد نظر، با توجه به موضوع و ماهیت آن و نوع اقداماتی که می‌خواهد انجام دهد و یا کم و کیف تغییراتی که پروژه بدنبال تحقق آنهاست (بعنوان مثال اصلاح الگوی کشت) جهت تهیه برنامه اقدام اجتماعی مناسب و کاربردی (خاص آن پروژه و آن منطقه ای که قرار است پروژه در آنجا اجرایی شود)، گام ها و مراحل ذیل انجام می‌شوند: 1- شناسايي جامعه هدف، گروه‌هاي ذي‌نفع و دست اندرکاران کلیدی ذیربط (Key Stakeholders ) بخصوص مردم و بهره برداران محلی متاثر از اجرای آن طرح یا پروژه 2- بررسی وضعیت آن دست اندرکاران کلیدی و شناخت شرح وظایف، حدود اختیارات، سیاستها و برنامه‌ها، اولویت‌های کاری، دغدغه‌ها، چالشها و ملاحظات آنها (با استفاده از اسناد بالادستی موجود و یا وبسایت آنها و یا مطالعه گزارش عملکرد سالیانه آنها و یا بررسی آئین‌نامه‌ها، بخشنامه‌ها و دستورالعمل های ابلاغی آنها) و همچنین بررسی نحوه تعامل، مشاركت، هماهنگی و همكاري در بین آن دستگاه‌ها و دست اندرکاران 3- انجام بازديدهای لازم از مناطق مورد اجرای طرح یا پروژه مورد نظر جهت شناخت بیشتر از منطقه، بررسي وضعيت موجود و شناسایی موانع و حساسیت‌های احتمالی و یا ریسک‌ها و مخاطراتی که اجرای موفق پروژه را تهدید می‌کند. 4- شناسایی افراد صاحب نفوذ در سطح منطقه و مطرح نمودن ضرورت اجرای پروژه برای ایشان و تلاش در جهت جلب حمایت ایشان 5- برگزاری جلسات مشورتی و توجیهی با مردم محلی، بررسی چالش‌های موجود از نظر مردم و بهره برداران محلی در رابطه با اجرای آن پروژه در منطقه ایشان 6- شناسایی کارمندان صاحب نظر (و مطلع از ساختار و شرح وظایف و برنامه‌های آن دستگاه‌ها) و برگزاری جلسات مشورتی و انجام مصاحبه عمیق با آنها جهت شناخت بیشتر از برنامه‌ها و اولویت‌های آن دستگاه‌ها 7- نظرخواهي و مذاکره با نخبگان و خبرگان محلی، دانشگاهيان، صاحب‌نظران محلي (و حتی در صورت امکان در سطح استانی و ملي)، مديران بخش‌های دولتي، سازمان‌هاي مردم نهاد، تشکل‌هاي صنفي و گروه‌هاي منتخب مردمي در خصوص ضرورت اجرای پروژه مورد نظر و بررسی تبعات مثبت و منفی احتمالی پس از اجرای آن 8- برگزاری جلسات مشترک و گروهی بین دستگاه‌های دست اندرکار، بین مردم و بهره برداران محلی و سپس بین مردم و دولتی‌ها جهت نزدیک نمودن دیدگاه‌ها به همدیگر و همچنین دستیابی به یک برداشت مشترک در خصوص ضرورت اجرای پروژه مورد نظر 9- برنامه ریزی مناسب جهت برگزاري همايش‌ها، سمينارها، نشست‌ها، و کارگاه‌هاي مشورتي مورد نیاز جهت رفع ابهامات احتمالی، معرفی ابعاد مختلف پروژه و تبیین ضرورت اجرای پروژه برای همه دست اندرکاران کلیدی و کلیه ذینفعان و ذیربطان 10- تلاش در جهت تقارب آراء و نظرات ایشان و اجماع‌سازي عمومي در راستای کاهش مقاومت‌ها و یا مخالفت‌ها در اجرای آن طرح یا پروژه (چه از طرف نهادهای دولتی و چه از طرف مردم و بهره برداران محلی، محققین و اساتید دانشگاه، سازمان‌های مردم نهاد، فعالان محیط زیستی و …) 11- بررسی و طراحی ساختار مناسب و تعیین نقش هر یک از دستگاه‌ها بر اساس فرآیند محوری جهت تسهیل تحقق همکاري ذينفعان و مشارکت عمومي ذینفعان 12- تدوین تقويم زماني همکاري و تعیین تقدم و تأخر فعالیتها و برنامه‌ها (بر اساس شناخت بدست آمده از مراحل فوق‌الذکر) 13- نیازسنجی در خصوص برنامه‌های آموزشی و ترویجی مورد نیاز جامعه هدف (برای مردم و بهره برداران محلی و همچنین مسئولین ذیربط در سطح شهرستان) 14- تدوين ساختار و سازماندهي و تقسيم وظايف و ضوابط مشارکت‌هاي عمومي اقشار و اصناف و ذينفعان در فرآیند اجرای پروژه 15- تعيين مراحل و گام‌هاي مشارکتي جوامع محلي، نوع و چگونگي دخالت کنشگران و گروه‌هاي ذي‌نفع 16- تدوين تقويم زماني مشارکت عمومي (مردمي) و ابلاغ به کليه ذينفعان و بازيگران کلیدی در اجرای پروژه مورد نظر
در تدوین برنامه اقدام اجتماعی علاوه بر تجربیات داخلی و پیروی از سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی، از آخرین روشها و تجربيات جهاني نیز استفاده میشود از قبیل: • رویکردهای مشارکتی و اجتماع محور • اصول توسعه پایدار و متوازن (درون زا و برون نگر) • اصول عدالت اجتماعی و عدالت بین نسلی • اصول توانمندسازی فردی، خانوادگی، گروهی و جامعه محور • سازوکارهای ایجاد هماهنگی افقی، عمودی و نهادی • رویکرد ایجاد تغییر نگرش و توانمندسازی روانشناختی • رعایت اصل مهم “پیشگیری بهتر است از درمان” است • شناخت تنگناها و موانع قانونی موجود و ارایه پیشنهاد به منظور رفع این موانع و محدودیتها و بررسی امکان اصلاح قوانین و مقررات توسط نهادهای ذیصلاح. • استفاده از روش های حمایت طلبی و مطالبه گری • اولویت بخشیدن به کارهای فرهنگی و تبلیغاتی مورد نیاز • اصول و فنون مذاکره و رفع تعارضات و منازعات و مناقشات (Conflict Resolution) برای ایجاد تغییر نگرش و افزایش آگاهی مردم و بهره برداران محلی (اعضای جامعه هدف در اجرای آن پروژه) میتوان از روش‌های مختلف مشارکتی و ترویجی به شرح ذیل استفاده نمود: 1- ارائه بروشور، کتاب و مقالات جهت مطالعه ذینفعان پروژه 2- نمایش فیلم از الگوهای موفق داخلی و خارجی 3- بازدید از الگوها و تجربیات موفق داخلی بخصوص از مناطقی که دارای شرائط مشابه هستند (Teach by Showing) 4- برگزاری همایش و میزگرد و جلسات همفکری بین بهره برداران کم تجربه و پر تجربه (پیشرو یا پیشگام) جهت سهولت یادگیری از همدیگر 5- ایجاد فضای گفتگوی مجازی (تالار گفتگو) و گروه‌های مجازی (تلگرامی) و … 6- برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های ارائه تجربیات و دستاوردهای مردم و ذینفعان پروژه 7- برگزاری جلسات حل مسئله پیرامون موضوع پروژه 8- برگزاری اردو و تمرین کارِ گروهی و تمرین تقسیم کار با سناریوی قبلی 9- تعیین نقش‌های مثبت و منفی (تکنیک 6 کلاه) و بررسی موضوعات از دیدگاه‌های مختلف 10- جلسات طوفان فکری و بالابردن خلاقیت گروه 11- نیازسنجی آموزشی و برگزاری دوره‌های آموزشی و مهارت آموزی
